• कटेहोन

भू–राजनीतिले अमेरिकाको हालैको राष्ट्रपतिको चुनावमा मुख्य भूमिका खेल्यो । डोनाल्ड ट्रम्प र कमला ह्यारिसले केवल एकअर्काले देशको सामाजिक–आर्थिक संगठनको दृष्टिकोणविरुद्ध मात्र प्रतिस्पर्धा गरेका थिएनन्, उनीहरूको विश्व दृष्टिकोण नै फरक थियो । अहिले विश्व एक प्रमुख शक्ति संघर्षको संघारमा छ । जसलाई युक्रेनमा ल्ब्त्इ–रुसको प्रोक्सी युद्ध र इजरायल–इरानबीचको लगातार बढ्दो तनावले सम्पूर्ण विश्वलाई युद्धको नजिक पुर्याउँदैछ । यसैगरी, अमेरिका र चीनबीचको तनाव पनि बढ्दै गएको छ । यी तीन प्रमुख विवादका रेखाहरू अमेरिकी हस्तक्षेपका कारण यूरेशियामा झन् चर्किएका छन् । अमेरिकाले युक्रेन, इजरायल, र जापान–ताइवान–फिलिपिन्स त्रिपक्षीय गठबन्धनलाई रुस, इरान, र चीनलाई आक्रामक रूपमा सामना गर्न प्रोत्साहन गरेको छ । जुन तीनवटा बहुध्रुवीय शक्तिहरूको सुपरकन्टिनेन्टमा प्रभावशाली भूमिका छ । यी योजनाहरू पहिले नै जो बाइडेनले कार्यालय सम्हाल्नुअघि नै सुरु भएका थिए । तर तिनलाई उनको उदार–वैश्विकतावादी प्रशासनले प्राथमिकता दियो, जसले त्यस्तै सोच राख्ने ‘डीप स्टेट’ शक्तिहरूसँग पूर्ण रूपमा समन्वय गरेको छ । अन्तिम रूपमा अमेरिकी सरकार भनेको स्थायी सैन्य संस्था, गुप्तचर, र कूटनीतिक नौकरशाहीलाई जनाउँछ । यद्यपि यस परिभाषामा कहिलेकाहीँ विश्वविद्यालयहरू, धनी राज्य–संलग्न परोपकारी व्यक्ति र लगानीकर्ताहरू र अन्यहरूलाई पनि समावेश गरिन्छ । तर ‘डिप स्टेट’ लाई जसरी परिभाषित गरेता पनि, यसलाई एकीकृत शक्ति वा प्रतिस्पर्धात्मक शक्तिहरूको विभेदकारी समूह मानेता पनि अमेरिकी नीति निर्माण र कार्यान्वयनको जिम्मेवारी यसैमा निहित रहेको छ ।
यी सबैलाई एकताबद्ध गर्ने कुरा भनेको अमेरिकी वर्चस्व कायम राख्ने विश्वास हो । तर यसलाई पूरा गर्ने सबैभन्दा प्रभावकारी उपायको विषयमा उनीहरू बीचमा कहिलेकाहीँ मतभेद हुन्छ । ‘डिप स्टेट’ को स्थापना परम्परागत रूपमा रुसलाई नियन्त्रणमा राख्न गरिएको थियो । चाहे त्यो सोभियत संघ होस् वा सोभियत फेडेरेसन । तर सन् २००० को सुरु देखि यसले चीनको उदयलाई ध्यान दिन थाल्यो र यसको नियन्त्रणलाई प्राथमिकता दिने विचार गर्न थाल्यो । ९÷११ को घटनाले यी दुबै योजनालाई विचलित ग¥यो । त्यसपछि “डिप स्टेट“ पहिले रुसलाई नियन्त्रणमा राख्न निर्णय गर्यो ता कि त्यसपछि चिनलाई नियन्त्रण सहज होस । सन् २०१६ मा अप्रत्याशित रूपमा जितेका ट्रम्पप्रति यसको स्थापना सदस्यहरू तीव्र घृणा गर्छन् । किनकि उनले चीनलाई नियन्त्रणमा राख्ने दिशामा कदम चालेका थिए । तर रुससँग मेलमिलाप गर्ने उनको वाचा उनीहरूको षड्यन्त्रपूर्ण प्रयासले विफल पारियो । जसपछि उनीहरूले सन् २०२० को निर्वाचनमा उनलाई असफल बनाउन भूमिका खेले । बाइडेन सत्तामा आएपछि, उनीहरूले पहिले जहाँबाट छाडेका थिए, त्यहीँबाट पुनः सुरु गरे । हिलारी क्लिन्टनका लागि मूल रूपमा तयार गरिएको रणनीति कार्यान्वयन गरे । अर्थात् नेटो–रुस सुरक्षा संकटलाई थप खराब बनाउने कार्य गरे । चीनले फेरि एक पटक रुसलाई रोक्न दोस्रो स्थान लियो । जसका कारण डिसेम्बर २०२१ मा भ्लादिमिर पुटिनले युरोपेली सुरक्षा संरचनामा सुधार गर्ने उद्देश्यले आफ्ना सुरक्षा ग्यारेन्टी मागहरू साझा गरे । नयाँ शीत युद्धको तनावलाई कम गर्न उनले यो प्रस्ताव राखेका थिए । तर, उनका प्रस्तावहरू अस्वीकृत गरिए । जसले उनलाई युक्रेनमा रूसको राष्ट्रिय सुरक्षा हित सुनिश्चित गर्न बल प्रयोग गर्न बाध्य बनायो । जहाँ नाटोले यो नियन्त्रण नीतिको रूपमा गुप्त रूपमा विस्तार गरेको थियो । फेब्रुअरी २०२२ देखि जारी भएको यस प्रोक्सी युद्धले रुस र अमेरिकालाई क्युवाली मिसाइल संकटपछि परमाणु युद्धको सिमानामा सबैभन्दा नजिक पुर्यायो । एक वर्ष र आधा भन्दा बढी समय पछि, ७ अक्टोबरको हमास आक्रमण पछि गाजामा सम्पूर्ण युद्ध सुरु गर्न इजरायललाई यूएसको पूर्ण समर्थनले हौसला दिएको थियो । त्यसपछि इरानको लक्षित क्षेत्रमा सर्जिकल स्ट्राइक गरीयो । दुबै इरान र सिरियामा, जसले द्वन्द्व उत्पन्न गर्यो र उक्त क्षेत्रलाई पनि संकटमा पुर्यायो ।
अहिले एशिया–प्रशान्त क्षेत्र तुलनात्मक रूपमा स्थिर छ । तर अमेरिकाले युरेसियाका अन्य भागतिरको विश्वव्यापी ध्यानको फाइदा उठाउँदै जापान, ताइवान र फिलिपिन्ससँग अनौपचारिक साझेदारीको माध्यमबाट चुपचाप ब्ग्प्ग्क् लाई विस्तार ग¥यो । यसले औपचारिक रूपमा स्थापित नभएको एशियाली ल्ब्त्इ को आधार तयार ग¥यो । चीनले यो स्थितिलाई बुझिरहेको छ र रूसको विशेष सैन्य अपरेसनपछि भएको जस्तै ठुलो द्वन्द्व निम्त्याउने सम्भावनालाई रोक्न धेरै सावधानीपूर्वक प्रतिक्रिया गरिरहेको छ । यद्यपि, स्थिति अझै पनि धेरै जोखिमयुक्त छ । ट्रम्पले पूर्वी युरोप र पश्चिम एशियामा युद्ध अन्त्य गर्ने प्रतिज्ञा गरेका थिए र उनले एशिया–प्रशान्त क्षेत्रमा यस्तै अर्को युद्ध सुरु नहोस् भन्ने संकेत दिएका छन् । यद्यपि उनले सम्भवतः चीनसँगको व्यापार युद्ध फेरि सुरु गर्न सक्छन् । उनी एक व्यापारी हुन् जसले आफ्नो देशको आन्तरिक विकासलाई प्राथमिकता दिन विश्वास गर्छन् । जसमा युक्रेनलाई दिएको रित्तो हतियार भण्डारलाई पुनःपूर्ति गर्नु र मेक्सिकोको सीमालाई सुरक्षित गर्नु समावेश छ । उनको यो दृष्टिकोण कमला हैरिसको दृष्टिकोणको ठीक विपरीत हो । उनी र उनको पछाडि रहेको ‘डिप स्टेट’ स्थापना यसअघि उल्लेख गरिएका कारणहरूका लागि अन्त्यहीन युद्धहरू चाहन्छ । जसले उनीहरूको कट्टर उदार–वैश्विकवादी एजेन्डा आक्रामक रूपमा निर्यात गर्छ । साथै त्यसले सैन्य–औद्योगिक कम्प्लेक्सको व्यापार अवसरहरूको बृद्धिबाट लाभ उठाउँछ । उनीहरू विभाजन र शासनको नीति पनि अपनाउँछन्, जसलाई दिवंगत जिबिग्न्यु ब्रेजिन्स्कीले युरेसियाभरि ‘रचनात्मक अराजकता’ फैलाउन हाइब्रिड युद्धहरूको सुरुवात गरेका थिए । जबकि ट्रम्प भने हेनरी किसिन्जरबाट प्रभावित भू–राजनीतिक सन्तुलनकर्ता हुन् ।
पहिलो विचारधारा पुरानो शीतयुद्ध समाप्त भएदेखि अमेरिकाको “डिप स्टेट“ (मभभउ कतबतभ) प्रभुत्वमा रहेको छ । जबकि यसको दोस्रो विचारधाराको चरमोत्कर्ष निक्सनको शासनकालमा देखिएको थियो । हालको भूराजनीतिक अवस्थाहरूमा ट्रम्पसंग रहेका उनका “डिप स्टेट“ का केही समर्थकले यो दोस्रो विचारधारालाई पुनर्जीवित गर्न चाहन्छन् । आधुनिक “त्रिकोणीयरण“ (त्चष्बलनगबितष्यल) ले कुन रूप लिन सक्छ भन्ने कुरा अस्पष्ट छ । यदि “डिप स्टेट“ ले फेरि त्यसलाई विफल पार्छ भने यो पूर्ण रूपमा सफल नहुन सक्छ । तथापि, यसले ब्रेजेजिन्स्की– को जस्तो नीति भन्दा धेरै शान्तिपूर्ण हुने अपेक्षा गरिएको छ । ट्रम्प र ह्यारिसले प्रतिनिधित्व गर्ने भिन्न–भिन्न “डीप स्टेट“ बारेको विश्वदृष्टिकोणहरू स्पष्ट पारेपछि । अब यसले मतदाताहरूमाथि पारेको प्रभावको बारेमा कुरा गर्ने समय आएको छ । सामान्यतया, अमेरिकीहरूले आर्थिक मुद्दाहरूलाई प्राथमिकतामा राखेर मतदान गरेको मानिन्छ । तर धेरैले यो पनि बुझे कि ट्रम्पलाई भोट दिनु भनेको शान्तिको पक्षमा मतदान गर्नु हो भने ह्यारिसलाई भोट दिनु भनेको युद्धको पक्षमा मतदान गर्नु हो । हाल तेस्रो विश्वयुद्धको डरले उनको जितमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको तर्क गर्न सकिन्छ ।
उनलाई समर्थन गर्ने विशेष जनसांख्यिक समूहहरूले मतदान गर्नुका अन्य सम्बन्धित कारणहरू पनि छन् । पेन्सिलभेनिया, मिशिगन, र विस्कन्सिनका स्विङ्ग राज्यहरूमा बसोबास गर्ने पोलिश–अमेरिकी समुदाय, जसलाई ह्यारिसले पछिल्ला महिनाहरूमा आफ्नो पक्षमा ल्याउने प्रयास गरेकी थिइन् । न्युयोर्क टाइम्सले तिनीहरूलाई “किङमेकर“ मान्थ्यो । तर, पोलिटिकोले पहिले नै चेतावनी दिएको थियो कि ट्रम्प पोल्याण्डलाई पुटिनलाई सुम्पने तयारी गरिरहेको छ भनेर । ह्यारिसले गरेको डरपोक प्रचारले उल्टो असर पनि परेको हुन सक्छ । किनभने यी अधिकांश रस्ट बेल्ट मतदाताहरू केवल आर्थिक मुद्दाहरूमा ध्यान दिन्छन् । लेख्ने समयमा, पेन्सिल्भेनियामा पोलिस–अमेरिकीहरूले अन्ततः किंगमेकरको भूमिका खेले वा खेलेनन् भन्ने कुरा स्पष्ट छैन । तर, धेरैजसोको आफ्नै पुर्ख्यौली देशसँग ह्यारिसले सोचेजस्तो नजिकको सम्बन्ध छैन भन्ने मान्दछन् । त्यसैले सम्भवतः उनको भाषणले उनीहरू प्रभावित भएनन् । चाखलाग्दो कुरा के छ भने, एक जोशिला कार्यकर्ताको प्रयासको कारणले गर्दा, आमिश समुदायले ‘अभूतपूर्व संख्यामा’ मतदान गरेको कुरा न्यूयोर्क पोस्टले उल्लेख गरेको छ । जसले पोलिस–अमेरिकीहरूको रिपोर्ट गरिएको भूमिकालाई सघाउन सक्छ । तर यो सुरक्षित रूपमा यो मान्न सकिन्छ कि, पेन्सिल्भेनियाको महत्वपूर्ण स्विङ राज्यमा रहेका लाटिनोहरू, विशेष गरी पुएर्टो रिकन्सहरूले, चुनाव अघि एक हास्य कलाकारले ट्रम्पको द्वीपको बारेमा गरेको अपमानजनक मजाकको कारण उनीहरूले ह्यारिसको विरुद्धमा व्यापक रूपमा मतदान गरे । जसरी मिडियाले अनुमान गरेको थियो । तथ्यांक विश्लेषण भइरहेको थियो । यो स्पस्ट हुन्छ कि तिनीहरूले डेमोक्र्याटहरूको विभाजनकारी पहिचान राजनीति भन्दा, अवैध आप्रवासनविरुद्धको उनको कठोर नीतिलगायत, उनको सामाजिक–आर्थिक नीतिलाई उच्च प्राथमिकता दिएका थिए ।
तीनवटै अवस्थामा, ट्रम्पको घरेलु र विदेश नीतिको अपीलले यी जनसांख्यिकी समूहलाई आकर्षित गर्न सफल भयो, जसले उनीहरूलाई ट्रम्पको पक्षमा मतदान गर्न प्रेरित ग¥यो । पेनसिल्भानियालाई रातो बनायो, जसले उनलाई चुनाव जितायो । विशेषगरी उनको विश्व दृष्टिकोणले खेलेको भूमिकालाई ध्यानमा राख्दै, विशेष नीतिहरूले उनीहरूलाई कमलाको सट्टा ट्रम्पलाई समर्थन गर्न कत्तिको प्रभाव पारेको छ भनी पत्ता लगाउन थप अनुसन्धान गरिनु पर्दछ । तर अहिलेसम्मको लागि, यसलाई निश्चित आत्मविश्वासका साथ भन्न सकिन्छ कि यो तथ्यलाई बेवास्ता गर्न सकिने कुरा थिएन र छैन । तर यी सबैको कुनै अर्थ हुने थिएन यदि २०२२ को अन्त्यतिर, एलोन मस्कले ट्विटर (हाल एक्स) लाई ‘डीप स्टेट’ प्रतिष्ठानको कठोर सेन्सरशिपबाट मुक्त नगरेको भए । पुरानो अवस्थाले निरन्तरता पाएको भए, अमेरिकाले आफ्नो धेरै साथी नागरिकहरूले सरकारको कथामा शंका गरेका छन् भन्ने कुरा थाहा पाउन गाह्रो हुने थियो । जसले सम्भवतः उनीहरूलाई निराश पारी मतदान नगर्न प्रेरित गर्न सक्थ्यो । मस्कले पहिलेको जस्तो राजनीतिक सेंसरशिपको डर बिना आफ्ना विचारहरू स्वतन्त्र रूपमा साझा गर्नका लागि एउटा प्लेटफर्म उपलब्ध गराए । जसले उनीहरूलाई एक–अर्कासँग नेटवर्क बनाउन मद्दत गर्यो र यस वर्ष मतदाता मत दिनको लागि मतदान स्थलमा उपस्थित भए । मस्कले ट्रम्पको विजयमा एक ठूलो योगदान गरे । जसलाई कम आँक्न सकिन्न । यद्यपि सुधारहरू अपूर्ण थिए, उनले गरेका सुधारहरूले अमेरिकी इन्टरनेटलाई ठूलो मात्रामा स्वतन्त्र बनाए । जसले ‘डिप स्टेट’ द्वारा पहिले ट्विटर मार्फत कायम राखिएको घरेलु बहसमा भएको एकाधिकार अन्त्य ग¥यो ।
ट्विटरले सीमित पहुँच भएको ‘राष्ट्रिय इन्टरनेट’ बाट शुरूमै परिकल्पना गरिएको ‘विश्वव्यापी साझा मञ्च’ मा रूपान्तरण गर्न प्रभाव पारेको थियो । मस्कले आफैंले चुनाव र युक्रेनी द्वन्द्वबारे आफ्ना ट्विटहरू मार्फत आन्तरिक राजनीति र यहाँसम्म कि भू–राजनीतिक विषयहरूमा समेत विचारोत्तेजक बहस उत्पन्न गर्न योगदान पु¥याए । उनका आलोचकहरूले उनलाई प्रयोगकर्ताहरूलाई प्रभावमा पार्ने आरोप लगाए तापनि, वास्तवमा उनले संवेदनशील विषयहरूमा छलफल गर्न र त्यसबारे बढी सिक्न प्रोत्साहित गरिरहेका थिए । यसले यस्तो वातावरण सिर्जना ग¥यो जहाँ मानिसहरूले अन्ततः आफ्ना विचार व्यक्त गर्न आरामदायी महसुस गरे । उनीहरूको खाता प्रतिबंध लगाइने वा लेखिएका नीतिगत सिद्धान्तहरू उल्लङ्घन गरेका कारण खाता निलम्बन हुनेछ भन्ने बिना कुनै डर उनीहरूलाई आफ्नो बिचार ब्यक्त गरे । फेरि पनि उनका सुधारहरू अपूर्ण रहेका छन् र केही मानिसहरू अझै शैडो ब्यानमा छन् । तर ट्विटर (अब एक्स) उसको स्वामित्वमा रहेको अहिलेको अवस्था पहिलेको तुलनामा निकै फरक प्लेटफर्म हो । र यसले ‘डिप स्टेट’ स्थापनालाई पराजित गर्न मद्दत पु¥यायो । मस्कको विशेषता भनेको यो हो कि उनी ती केहि ‘डिप स्टेट’ स्थापना कर्तासँग व्यापार गर्छन् जसका साथ पेन्टागन जस्ता शक्तिहरू पनि समावेश छन् । तर उनी अझै स्वायत्त र शक्तिशाली छन् (उनीसँगको विशाल सम्पत्ति र ट्विटर÷एक्सको स्वामित्वका कारण) । जसले प्रतिस्पर्धात्मक एजेन्डा अगाडि बढाउन मद्दत गर्दछ । ट्रम्प जस्तै, उनको विश्वदृष्टि पनि किसिन्जेरियन सन्तुलनमा नजिक छ जसले निक्सन युगको घरेलु विकासलाई प्राथमिकता दिन्छ । न कि ब्रेझिन्स्की जस्तो विश्वदृष्टि जुन संसारभरि ‘रचनात्मक अराजकता’ छोड्न चाहन्छ । जसको उदेश्य विभाजन गर्ने र शासन गर्ने हो । ट्रम्प र मस्क दुवै ‘डिप स्टेट’ संस्थाका लागि ‘खतरा’ होइनन् । उनीहरूले केवल त्यो अल्पसंख्यक सोचको प्रतिनिधित्व गर्छन् जुन दशकौं देखि प्रमुख नभएको थियो र जसलाई राम्रोसँग वर्णन गर्न सकिने शब्दको अभावमा विचारधारात्मक विलिनताको कगारमा पुगेको सोच्न सकिन्छ । यद्यपि, ट्रम्पले यो विशेष विश्वदृष्टिकोणलाई प्रवर्धन गरेको कारण, त्यसका वैचारिक प्रतिद्वन्द्वीहरूले उनलाई बर्बाद गर्न र शायद उनको हत्या समेत गर्ने योजना बनायको थियो । ट्रम्पको ऐतिहासिक पुनः आगमन पछि पनि ‘डीप स्टेट’ पहिलेजस्तै सफल हुनसक्छ । जसले गर्दा भविष्यको घटनाक्रमको भविष्यवाणी अहिले गर्न अस्थिर र अविवेकी हुनेछ । रूससँगको सम्बन्ध सुधार्ने पूर्वको वचनलाई कसरी तोडिएको थियो भन्ने जस्तै, उनीहरू अझै सफल हुन सक्छन्, तर भविष्यका घटनाहरूको बारेमा अन्दाज गर्नु अहिले समयको कुरा हो । जुन जे घट्नसक्छ, समयसँगै त्यो स्पष्ट हुनेछ, र यसलाई बुझ्नका लागि भू–राजनीतिक तत्वको महत्वलाई बुझ्न जरुरी छ । अनुसन्धानकर्ताले यो बिषयलाई डेटा उपलब्ध भएपछि नजिकबाट अध्ययन गर्नुपर्नेछ ।

(लेखक रुसी राष्ट्रपति पुटिन निकट हुनुहुन्छ)
अनुवाद: मोहनप्रसाद ज्ञवाली